Neler oluyor yahu? Ortalık toz duman. Kısa kısa olanlar ve olabilecekler.

Bugün 22 aralık 2021 ve çok önemli üç günü geride bırkatık. Son yazımdan sonra bir süre ara vermek istemiştim ki bu gündemi tarihe not düşmemek olmazdı.

20 aralık günü akşam saatinde (piyasalar kapalıyken) Cumhurbaşkanı Türk Lirasını özendirme paketini açıkladı(Kamu bankalarınında tazyikiyle kur dip seviyeye indi). Pakette asıl önemli 2 madde var.  Nedir bu maddeler?

Döviz bozup TL mevduat hesabı açan ya da döviz bozmadan TL mevduat hesabı açanlara, faiz geliri kur getirisinden aşağıda kalırsa aradaki farkı Merkez Bankası ya da Hazine ödeyecek.

İhracat ve ithalatçılar mevcut kur üzerine ödeyecekleri belli faiz ile ileri vadeli döviz alabilecekler.

Öncelikle şunu belirtmek gerek, demek ki kur ister 30 ister 40 lira olsun bizi etkilemez değilmiş, etkiliyormuş. Dolar kaç olursa olsun banane diyen insanımız kur düşünce davulla zurnayla kutlama yaptı. TL varlıkların getirisinin artacağını söylemek bile kuru düşürücü etki yaratabiliyormuş yani kuru yükselten dış mihraklar değilmiş. Kur düşünce otomobil fiyatları, akaryakıt, yem fiyatlarında bir miktar düşüş oldu düşüş sabit kalırsa devamı da gelecektir. Demek ki fiyatları artıran aç gözlü stokçular şerefsiz insanlar değil kurun kendisiymiş.

Model tanıtıldı, adını da Türkiye Ekonomi Modeli koyduk. Yeni ekonomik program, yeni model ve milli model üçlemesi tarih olunca başka bir isim bulmak gerekti.

Önce kısa bir hafıza tazelemesi yapalım sonra konuyu ele alırız. Bir sürü siyasi çalkantı yaşasa da Türk ekonomisi mart 2018’e kadar kur, faiz ve enflasyon yönünden bir denge halindeydi. Bu tarihte ABD’li rahip Brunson müebbet hapis cezası aldı. Bu durumu iç siyaset malzemesi haline getiren Amerika başkanı Trump rahibi almak için baskı yapmaya başladı. Birçok siyasi tartışmadan sonra Erdoğan “bu fani bu görevde olduğu müddetçe rahibi alamayacaksınız” dedi (video için buraya bakabilirsiniz). Bu restleşme sonucunda kur inanılmaz bir yükselme yaşadı. 3-4 lira arasında gidip gelen kur 7 lirayı gördü. 

Sonrasında tabi rahibi gönderdik. Karşılığında hiçbir şey almadan.  Ülke risk primimiz çok yükseldi reel faizler yükseldi. Olması gereken, Merkez Bankasının faiz artışı ile, risk priminin düşürmek, yabancı para girişi sağlamak ve kuru sakinleştirmekti.

Bu dönemde yerel seçimlere bir yıldan az süre kaldığı ve faiz artışı istenmediği için dönemin Maliye Bakanı Yeni Ekonomi Programını tanıttı. Detayları uzun olmakla birlikte kısaca; faiz artmayacak, kur düşecek, risk primi düşecek, istihdam üretim artacak vs vs vs. Ekonomiden anlayanlar bunun olmayacağını söylemişti fakat garip bir şekilde faiz artmadı, kur düştü. Sonradan anlaşıldığı üzere bu parlak! fikrin ardında Merkez Bankası rezervlerinin satılması varmış. Yaklaşık 130 milyar$ olan bu rezerv, piyasa mekanizması ile değil kamu bankaları aracılığıyla cayır cayır satılmış. Bir süre inkar edilse de sonunda herkes birer birer itiraf etti. Kimi paranın halkta olduğunu söyledi, kimi pandemide kullanıldığını. Rezerv bittiği zaman seçim geride kalmıştı. 130 milyar dolar nasıl büyük bir para biliyor musunuz? Hani önceki gün doları %40 düşüren döviz satışı var ya tam 7 lira düşüren, işte o düşüş için toplam 1,7 milyar dolar bozduruldu.  İşte o paranın tam 77 katı.

Rezerv bittikten sonra kuru tutmanın tek yolu faiz artışıydı. Tabi bunu yapmadık. Yeni ekonomi programından sonra daha yeni ekonomi programına geçtik. Adını da rekabetçi kur koyduk. Bu yolla ihracat artacak, ithalat azalacak yeni bir denge oluşacaktı. Berat Albayrak'ın meşhur “dolarla mı maaş alıyorsunuz ee o zaman size ne” cümlesi bu dönemdeki kur artışına rastlar. Kur artışı öyle bir baskı yarattı ki sadece faiz artışı yeterli olmayacak duruma gelindi. Çünkü mevcut bakan ve Merkez Bankası başkanının kredibilitesi bitmişti.

Maliye Bakanı istifa etti. Merkez Bankası başkanı görevden alındı. Yerlerine Lütfi Elvan ve Naci Ağbal atandı. Ekonominin içinden birilerinin atanması piyasaları memnun etmişti. Faiz artışı yapıldı, kur düştü, borçlanma faizi düştü. (Uzun uzun burada yazmayacağım yazının konusu değil fakat Merkez Faiz artırınca borçlanma faizi neden düşer, faiz düşürünce neden artıyor için buraya bakabilirsiniz.) Bu dönemde Cumhurbaşkanı, piyasadaki sıkıntıların farkındayız gerekirse acı ilacı içecek ve bu enflasyon belasından kurtulacağız dedi (videosu için buraya bakabilirsiniz). Faiz artışı acı ilaçtır gerçekten de. Faiz artışı, hızla yapısal reform yapıp işleri yola koymak için size zaman kazandırır, çözümün kendisi değildir.

Tabi hükümetin yapısal reformların zorunlu olduğu gibi bir düşüncesi yoktu ve bu durumu sürdürmedi. Önce Merkez Bankası Başkanı kovuldu, sonra Maliye Bakanı pasifize edildi ve “Milli Ekonomi Modeli” duyuruldu. Bu modelde faizler düşecek, TL değer kaybedecek, ihracat cazip olacak ithalat çok pahalanacak (tabi fiyatlar artacak) ve cari açık kapanacaktı. Bu amaçla art arda faiz indirimleri yapıldı. Kur patladı, ithalat çok pahalılaştı, ihracat kıpırdamaya başlamışken bir şey fark edildi. İhracat bir miktar artıyordu artmasına da ülkedeki birçok hammadde ve ara madde ithaldi hatta birçok tüketim maddesi ithaldi. Kurdaki bu patlama tüm malların fiyatlarını yükseltti ve enflasyon sıçradı. Bu süre zarfınca tüm eleştirilere kulak tıkandı, TL değer kazanmalı batıyoruz diyenler mandacı ilan edildi. Fiyat artışları stokçuların, kur patlaması dış mihrakların suçu sayıldı. Gerekirse soğan ekmek yiyecektik fakat TL’nin değerini düşürüp ihracatı artıracaktık. Ne olduysa bu karardan da 20 aralık tarihinde vazgeçildi.

Buraya kadar olan kısa özeti neden anlattım. Sürekli bir model deniyoruz başarısız oluyor. Model uygulanırken başarısız olacağını söyleyenler hain oluyor. Yeni model duyurulunca, bir önceki modelin yanlışlarının bir kısmı bir başka yanlışla düzelince büyük bir başarı yaygarası kopuyor.

Gelelim Türkiye Ekonomi Modeline. (Yeni Maliye Bakanı'nın modeli)

Burada çok temel 2 durum var Refet hocanın dediği üzere. İsteyen hocanın videosunu buradan izleyebilir. Nedir bu durum? 1. Dövizin artmadığı, TL’nin değer kazandığı, istikrar oluşan pembe tablo. 2. Kurun yükseldiği hazine ve TCMB’ye inanılmaz yük bindiği vatandaşın kursağından sökülüp alınan vergilerin zenginlere gittiği kara tablo.

Model özetle şu şekilde, dövizi olanlar ya da TL mevduat açmak isteyenler bankaya gidecek parasını faize yatıracak. Eğer elde ettikleri faiz döviz artışından az ise aradaki fark, döviz bozdurup katılanlar için Merkez Bankasından, direk TL ile katılanlar için Hazine’den ödenecek. Bankaların mevduata verebileceği faiz politika faizinden az olamayacak yani %14’ten. Örnek verelim. 100 liranızı altı aylığına bankaya yatırdınız. Bu sürede yıllık %14 faizin yarısını yani %7’sini alırsınız. Bu süreç içinde dolar %30 değer kazanırsa banka size 7 TL ödeyecek 23 lirası TCMB ya da hazine tarafından size ödenecek. Yani daha yüksek faiz geliri elde etmiş gibi olacaksınız. Döviz düşer ya da aynı kalırsa %7 faiz geliri elde edeceksiniz. Yeter ki dolar alma kur yükselmesin.

Nasıl ya bir dakika! Üretimi, yatırımı, iş büyütmeyi bir kenara bırak paranı bankaya yatır en az kur kadar kazanacaksın demek bu. Hani paradan para kazanma dönemi bitmişti? Hani faiz lobileri kan ağlayacaktı? Hani artık üretim yatırım istihdam dönemiydi?  Biz bu doları bilerek yükseltmedik mi? İhracat artacaktı ithalat düşecekti, cari açık kapanacaktı vs. Ne oldu da yeter ki döviz alma döviz düşsün, boşver yatırımı falan, paranı mevduata yatır keyfine bak durumuna geldik? Daha geçen hafta aç kalırız ama bu yoldan dönmeyiz demedik mi?

Peki getiri metiri tamam da bu olayın özü ne? Özü şu, TCMB faiz artırdığında söylediği şey şudur “TL cinsinden finansal araçların getirisi artacak”. Politika faizi 1 haftalık repo faizidir ancak iması budur. Biz bunu faiz artışı yoluyla değil de kur garantisi yoluyla söylemiş olduk. TL araçların getirisinin artacağı haberi kurdaki artışı durdurdu bir miktar da geriletti. Bu yıl için hala çok yüksek olsa da en azından bir miktar toparlanma oldu. Sene başında 7,5 olan dolar şu anda 12-13 arası dalgalı. Bir önceki model olan Milli Ekonomi Modeliyle 7,5 liradan 18 liraya çıkan dolar, Türkiye Ekonomi Modeli’yle 18’den 12-13 arasına inmiş oldu. Bu bir başarı mı? Başarı anlayışınıza bağlı fakat bence başlangıç için hiç de fena değil.

Şimdi modelin sorunlarına geçelim. Bir sıhhi tesisat düşünün. Bu tesisat tamamen sorunluysa ve bir yerlerden patlak vermişse, sizin de tamamını yenilemeye vaktiniz ve imkânınız yoksa, zaman kazanmak için tamirat yaparsınız. En güçlü tadilat en sorunlu parçaların değişmesidir. Bu durum tesisatın değişmesi gerektiği gerçeğini değiştirmez, önemli bir zaman kazandırır ancak maliyeti vardır. Bu tadilattan sonra tüm tadilatlar, yama macun vs sorunludur. Bugün yaparsın yarın bozulur. Hatta başka şeylere de zarar verir, duvarı deler, sıvayı patlatır, sızıntı yapar, hatta sorun büyürse kolonlara-temele zarar verebilir.

Ekonomimizin sorunu aşikâr ve yapısal değişim şart. Fakat bunu yapacak imkânımız da zamanımız da yok. Bunun için sorunu zamana yaymak ve teker teker çözmek zorundayız. Bu zamanı kazanmanın en etkili yöntemi faiz artırmak yani bozuk parçayı değiştirmek. Bunun dışındaki tüm yöntemler sunidir ve daha büyük sorun açabilir. (önceki modellerde olduğu gibi)

Ülkedeki mevduatın yaklaşık %64’ü yabancı para cinsinden. Kalan kısım yani TL olan kısım 2 trilyon lira ediyor. Bu rakamın yarısının duyurulan modeldeki mevduata yatırıldığını düşünelim. 1 Trilyon liralık mevduatta kur farkı yukardaki örnekteki gibi 6 ayda %23 olursa 230 milyar TL hazineye yani halka yük demektir. Hadi iyimser tablo olsun %10 fark olsun, 100 milyar lira yapar. Bu nasıl bir para biliyor musunuz? Yıllardır asgari ücretten vergi alınmasın, işçinin memurun vergi yükü düşsün diye gösterilen çaba sonunda asgari ücret kadar ücretten vergi kalktı ya, işte onun bütçeye maliyeti 35 milyar lira. Yani asgari ücretliye verilen desteğin 3 katı yapar.

Bakın dostlar, Türkiye Cumhuriyeti devletinin tek geliri vatandaştan aldığı vergidir. Ne petrolü var ne doğalgazı. Peki bir düşünelim bu ülkede kimler ne kadar vergi veriyor? Aşağıdaki grafiğe bir bakın. Vergi gelirinin %8’i kurumlar vergisinden geliyor bu ülkede. Yani patronlardan, zenginlerden, bankalardan. Geriye kalan kısmı biz marabalar ödüyoruz. 

Evet hocam doğru tahmin. Eğer kur yukarı giderse, biz marabalar bankada mevduatı olan bu zenginlerin zararını ödeyeceğiz. Hem de katmerli şekilde. Bir düşünün bakalım etrafınızda kaç kişinin mevduat faizi elde edecek çok parası var?

Peki vergilerimiz yetecek mi? Hazine bu parayı verebilecek mi, parası var mı? Zaten hep borçlanarak çeviriyor bütçeyi. Bu durumda daha çok borçlanacak. Hazinenin şu anda iki yıllık borçlanma faiz oranı %22-23 civarında. Paraya ihtiyacı arttıkça bu oranın yükseleceğini anlamak zor olmasa gerek. Parayı verecek bir diğer kurum da TCMB. Döviz alıp TL verecek, yani para basacak. Tabi ki bu enflasyonu artıracak.

Peki bankalar bu kadar mevduatı toplayıp ne yapacaklar? Kredi muslukları sonuna kadar açılacak. Bir bölümü kredibilitesi olanlar tarafından bir bankadan yüklü miktarda kredi olarak çekilecek, öbür bankada mevduata yatacak çünkü bir sınır yok. Bir kısmı hazineye yüksek faizden borç verilecek, kalanı da piyasaya pompalanacak. Bu kadar kredi arzı bol para yaratacak, bu bol para enflasyonu artıracak. Peki enflasyon artarken, paranın değeri düşerken kurun yükselmeme olasılığı nedir? Var mıdır?

Dünya enflasyonist bir konjonktüre girerken, İngiltere Merkez Bankası faiz artırmışken, FED’in ve Avrupa Merkez Bankası’nın bunu yapmayacağını kim garanti edebilir? Zaten FED varlık alım programını erken sonlandıracağını ve 2022’de 3 kez faiz artıracağını söyledi. Bu durumda dolar kuru yükselmeyecek mi? Peki diyelim kur yükselecek, biz buna nasıl müdahale edeceğiz? Faiz artırmayacağız hatta indireceğiz diyoruz. Merkez Bankası dolar satsın o zaman değil mi? Aşağıda grafiği var. Sizce satacak dövizi var mı?

Sıhhi tesisat örneğinden devam edersek, evet komple bir değişim gerekiyor bu şart. Patlak borular var. Yapılması gereken patlak parçaları değiştirmek ve tüm tesisat değişimi için zaman kazanmak para biriktirmek. Aksi halde suni tadilatın faturası çok ağır olur. Ekranlarda “yağ yoktu, şeker yoktu” diye eski günlere küfreden dayıların aynı dönemde parlak bir fikir olarak sunulan “Dövize Çevrilebilir Mevduat” icadını hatırlamamaları çok üzücü.

Neydi bu DÇM? Askeri müdahale, petrol krizi ve Kıbrıs ambargosu nedeniyle bunalım geçiren hükümetler, döviz bulmakta büyük sorun yaşamıştı. Üst üste gelen devalüasyonlarla TL pul olmuş halk fakirleşmişti. O günlerde yurtdışında bulunan Türklerin paralarını çekebilmek için paralarının değerini garanti altına alan bir uygulamaydı. Amaç kur baskısı olmasın (sabit kur olduğu için artamıyor) ekonomi rahatlasındı. Bir süre çok az bir faydası görüldü (Detay için bakınız). Peki sonuç ne oldu biliyor musunuz? Gelin bu DÇM’den kaynaklanan borcun son taksitini ödeyen rahmetli Turgut Özal’a kulak verelim.

Aynen şöyle diyor Özal: “İnşallah gençlerimiz bundan ders alır. Bir daha böyle hesapsız kitapsız hatalar yaparak, gelecek nesilleri zor taşınan yük altına sokmaz. 84-89 arasında bu ödemeleri yapmasaydık aile başına herkese 1 milyon TL para ödeyebilirdik. 9 bin ilave okul, 900 orta boy fabrika, 500 hastane ve 4 bin km otoyol daha yapardık. 100 bin insan iş sahibi olabilirdi. İşte geçmişin hatalarının bir topluma ne kadara mal olduğunun basit bir bilançosu budur.1970li yıllarda o zaman kendilerini akıllı, uyanık sananlar böyle bir yol buldular. Tam 221 bankaya borçlandık ve Türkiye bunları ödeyemedi.” Ve şöyle devam ediyor “Benim memurum, işçim, esnafım diyenler, DÇM'nin yükünü vatandaşın sırtına yıktılar, orta direğin sırtına yıktılar. Bu borcu siz ödediniz”. Detay bilgi için buraya bakabilirsiniz.

Peki TCMB’nin faiz artırmasının riski ne? Sıfır. Maliyet önceden belli (ne kadar faiz ödeyeceğiniz). Gerisi piyasanın bileceği bir iş olurdu. Peki neden bu kadar riskli bir karar alıyoruz da faiz artırmıyoruz? Bu sorunun cevabını bilen olduğunu sanmıyorum. Faiz hassasiyeti desek, cezalara, öğrenim kredilerine, hazine borçlarına ödenen faizler ortada. Belki ilerleyen yıllarda şerefli basınımız bu soruyu sorabilir.

Bu yöntemin tutmasının tek koşulu dövizin artmaması. Umarım bir mucize olur, kur yükselmez, model başarılı olur. Bunu inanılmaz çok istiyorum. Öyle aptal aptal inşallah başaramazlar da rezil olurlar muhalefeti kafasında değilim. Çünkü kendimi ve çocuklarımı düşünüyorum. Yoksa faturayı biz marabalar ödeyeceğiz, bankalar mevduat sahipleri ve zenginler ise paralarına para katacaklar. Model tutmazsa da saçma şekilde ısrar edilmez umarım. Ya terk edilir ya da faiz artışıyla desteklenir. Yani inşallah ve lütfen.

Son olarak bunca telkine rağmen, faiz indirince enflasyon düşecek, döviz garantili mevduatla kur düşecek ülke rahatlayacak tezini öne süren hükümet aksi durumda ne yapacak? Üzülecek mi? Yoksa sorumluluğu kabul edecek mi?

Enflasyon, Pahalılık ve Yeni! Ekonomik Model Üzerine

Geçen gün birkaç parça eşya almak için çarşıya gittim. Tabi fiyatlar herkesin malumu. Dün 10 lira olan bugün 15 olmuş, yarın da 20 olacak. Esnafın biri şöyle bir tabela asmış “Fiyatlarımız geçen haftaya göre çok pahalı olabilir, fakat gelecek haftaya göre çok ucuz”. Bir markete girdim teyzenin biri tuvalet kâğıdı fiyatlarını görünce şok oldu. Sonra “bunu bilerek yapıyorlar ahlaksız stokçular” dedi. Teyzeme göre tüm bu fiyat artışının sorumlusu ahlaksız ve doyumsuz esnaflardı.

Bir başka gün marketten çıkmış gelirken komşumun biri arkadan seslendi, bende durdum. Yanıma gelince “Yahu ne olacak bu ekmek fiyatının hali, bu tost ekmeğini 4 liraya alıyordum 7 lira olmuş” dedi. Bende sorun belli çözümü belli abi dedim. Döküldü resmen. Bunlar hep esnaf milletinin şerefsizliğindenmiş. İki yıl önce 100.000 TL’ye aldığı araba 360.000 TL olmuşmuş. Daha geçende bir arkadaşı ev almak için biriyle anlaşmış, adam ertesi gün fiyat yükseltmiş, arkadaşı farkı birkaç günde tamamlamış gittiğinde fiyatı tekrar yükseltmişmiş. Bunlar hep insanımızın adiliğinden fırsatçılığındanmış. Kısacası dış mihraklar iç mihraklara dönmüş durumda. Bu amcamız ve teyzemiz durumdan çok şikayetçi fakat nefretlerini yönelttikleri yer yanlış.

Yukarıda TÜİK’in inşaat maliyeti endeksi var. Bina yapmanın maliyeti geçen yıla göre %42 artmış. Ki bu grafik ekimde bitiyor yani dolar 9,5 TL iken. Siz ev sahibi olarak biliyorsunuz ki, seneye bitecek konutların fiyatı şu ankinden en az %42 daha fazla olacak. Aşağıda sektörlerin maliyet dağılımı grafiğinde verildiği üzere inşaat maliyetinin %70’e yakını malzeme, bu malzemenin önemli bölümü ithal ve döviz kuru durmadan artıyor. Yani bu %42’lik fiyat artışı daha da yükselecek. Peki siz evinizi ucuza satar mısınız? Aynı paraya başka bir ev alamayacağınızı bile bile. Fiyatının fırlayacağını bile bile. Ya da 100 dolarınız var diyelim, artacağını bile bile doları 17 liradan bozdurur musunuz? Tüm bunların cevabı hayır. Sebebi basit sattığınız herhangi bir şeyi yeniden almaya kalktığınızda sattığınız paraya alamayacaksınız. İşte esnafın durumu da budur. 

Ülkemiz hammadde ve ara madde üretiminde dışa bağımlı. Bugün buğdaydan bakıra, mobilya malzemesinden inşaat demirine, otomobil lastiğinden gözlük malzemesine hemen her şey ithal. Bir ithalatçı düşünelim şimdi bu arkadaşımız hayvan yemi satsın. Esnaf bu toptancıya gidip yem istediğinde çuvalı 100 lira olsun. Ertesi hafta döviz fiyatı %30 yükselirse, bingo yemin fiyatı 130 lira olur. Peki sonraki hafta %15 yükselirse? Bildiniz 150 TL olur. İki haftada esnafın satış fiyatı %50 zamlanmış olur. Nedeni basittir o esnaf yem almaya toptancıya yem almaya gittiğinde fiyatın %50 artacağını adı gibi bilir. İthalatçı esnafa elindeki malı size 100 liraya verse, yenisini ithal etmek istediğinde aynı malı aynı paraya alması mümkün değil. Peki bu durumda siz olsanız deponuzdaki malı (gerçek mal bazında) zarar etmek pahasına eski fiyattan verir misiniz? Buna hiç kimse evet demez. Devletin kendisi bile. Ceza ve harçlar, akaryakıt, doğalgaz, elektrik, tren bileti, THY uçak bileti vs vs hepsine gelen zam ortada. Ne yani devletin kendiside mi fırsatçı?

Bir diğer olay şudur. Bizim insanımız ahlaksız ve fırsatçıysa, ki böyle bir kesim gerçekten var, bu durum ne zaman ortaya çıkar bunu sormak gerek. Fırsatçılar bir günde belirmez. Kriz döneminde ortaya çıkar. Kriz yoksa fırsatçı göremezsiniz.Peki fırsatçılık nedir? Fırsatçılık şudur: çok kısa bir dönemde bir mala olan aşırı ihtiyaç (talep) durumunda satıcının elindeki ürünü çok yüksek fiyattan satmasıdır. Örnek olarak pandeminin başındaki maske fiyatlarını verebiliriz. (Yada havalimanındaki patlamadan sonra 10 liralık mesafe için 100$ isteyen taksşciyi.) Peki sonra ne olur? Normal işleyen ekonomide bu alanda aşırı kar olduğunu gören müteşebbisler derhal maske üretmeye başlar. Bu alanda üretim yapan sayısı artınca da maske fiyatı düşer. İşte fırsatçılık budur. Çözümüde basittir. Yaşanılan durumunsa fırsatçılık ya da stokçulukla ilgisi yoktur. Peki bizim yaşadığımız şey ne? Tanıştırayım ENFLASYON olur kendisi. 

Enflasyon çeşitli mal ve hizmetlerden oluşan bir mal sepetinin ya da ülkede üretilen tüm mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki sürekli artıştır. Peki enflasyon nasıl oluşur? 

1- Bir malın ya da hizmetin üretilmesi için gereken girdilerin maliyeti yükselirse. 

2- Az önce bahsettiğimiz gibi bir mala olan talep artarsa.

Biz bu ikilinin ilkine maliyet kaynaklı, ikincisine talep kaynaklı enflasyon diyoruz. Önce birinci sebebi inceleyelim. 

Aşağıda merkez bankasının araştırmasına göre ülkemizde çeşitli sektörlerin maliyet dağılımı verilmiştir. Bu TCMB uzmanlarının 2015 yılında yaptığı çalışmadır detay bilgi için buraya bakabilirsiniz. Grafikten açıkça belli ki Türkiye’de imalat sanayinin (mobilya, paketli gıda, otomotiv, plastik vs aklınıza gelen her şey) en büyük girdi kalemi %65 ile hammaddedir. Aynı durum inşaat ve enerjide de söz konusudur.

Peki hammadde nereden temin ediliyor? yurt dışından yani dövizle. Ya enerji? Oda ya ithal ediliyor ya da ithale bağlı ürünlerden üretiliyor. (Mesela sanayi elektriğine yapılan %50 zammı hatırlayan var mı?) Peki dövizin fiyatı ne oldu? Buna bakmak lazım. 

Aşağıdaki resim investing.com’dan alınmıştır. Naci Ağbal’ın istifa edip art arda yapılan faiz indirimleri sonrasında dolar kurunun geldiği noktayı görüyoruz bu mum grafiklerde. Her yeşil mum döviz kurunun artışını, her kırmızı mum da döviz kurunun düşüşünü gösteriyor. Eylül ayından itibaren dövizdeki artışlarla (yeşil mumlar) çarşı pazardaki zamlar ne kadar benzer değil mi?

 

İyi de bu lanet doları yükselten şey ne? Her ne kadar senin benim param olmasa da bu ülkede parası olan insanlar var. Bu insanlar ve şirketler hatta yabancılar ve yabancı şirketler paralarını bankada mevduata, hazine tahviline, borsaya vs yatırırlar yani Türk Lirası ya da döviz cinsinden finansal varlıklara. TCMB politika faizini indirince bankalar için ucuz bir borçlanma olanağı ortaya çıkar ve mevduat faizi başta olmak üzere TL cinsinde finansal varlıkların getirisi düşer. Hele ülkede enflasyon faiz oranından yüksekse TL varlıkların getirisi negatif olur. Bu durumda bu insanlar enflasyona endeksli tahvillere, borsaya ya da döviz cinsinden finansal araçlara yönelirler. İnsanlar çok para kazanmak için döviz almazlar, mevcut alım güçlerini koruyabilmek için döviz alırlar. Bu durumun yanında ülkede finansal yatırımı bulunan yabancılar kazanç oranı düştüğü için TL’lerini dövize çevirip ülkeden çıkarlar. İşte bu durumda döviz talebi patlar ve kur yukarı sıçrar. Eğer birde hükümetiniz Merkez Bankası'nın faiz indirmeye devam edeceğini pompalarsa, dövize olan talep katlanır. Peki bu kadar fahiş kur artışı ne getirir ENFLASYON yani ZAM yani PAHALILIK.

Enflasyonu yaratan diğer unsuz talepteki artıştır. İyi de fiyatlar zaten uçuk insanlar neden mal alsın ki? Nedeni basit dostlar. Bugün markete gittiğinizde yukarıdaki sebeplerden ötürü fiyatların fırladığını görüyor ve şaşırıyorsunuz. Sonrasında ihtiyacınız olan şeylerin fiyatının daha da artacağını anlıyor ve bir şekilde (taksitle-borçla) o malı almaya çalışıyorsunuz. Öyle çok paranız olduğu için ya da hainlik olsun diye falan değil, zamlardan daha az etkilenmek için. Bu talep de enflasyonu artırır tabi. 

Kısacası pahalılığın sebebi stokçu esnaf, şerefsiz insanlar değil beceriksiz yönetimdir. Bu durum gökyüzündeki güneş kadar gerçektir ve güneş balçıkla sıvanmaz.

Sözde yeni fakat litreatürde defalarca denenmiş sonucu belli politika ne öneriyor? Kur yükselecek ihracat artacak, oradan gelen döviz ile cari açık kapanacak, döviz arzı artacak ve kur düşecek. Maliyet grafiğini tekrar inceleyelim ve bir kaç soru soralım. Biz ne ihraç edeceğiz? İmalat sanayi mallarını. Peki bu sanayinin girdileri ne? En önemli kalem %65’le hammadde yani dolarla alınacak malzeme. Sonra %18 civarı işçilik (bu kısım TL) ile ve %7 civarı enerji (bu kısım da dövize bağlı). Yani biz TL’yi pul haline getirerek yalnızca %18’lik bölüm olan işçilik kısmını ucuzlatabiliyoruz ve dışarıya bedava işçilik satıyoruz. Maliyet kalemlerinin yaklaşık %75'i dövizin artmasıyla birlikte artıyor. Daha açık ifadeyle emeği bedavaya çalıştırarak ihracat artırmaya çalışıyoruz. Peki işçi ne zamana kadar ucuz çalışmayı göze alacak? Çok kısa bir süre. Nitekim asgari ücret zammı bunun göstergesi, ki yapılan %50 zamma rağmen muhtemelen nisan mayıs aylarında maaş güncellenmesi talep edilecek.

Diğer önerme ise, faiz düşünce tüccarlar ucuz kredi alacak, yatırım yapacak falan. Peki faiz inince yatırım artar mı? Diğer tüm değişkenler sabitken (ceteris paribus) faiz oranarındaki düşüş yatırımları artırır ve ekonomik büyümeyi artırır burası doğru. Peki diğer koşullar sabit değilse? Yani ekonomide bir denge söz konusu değilse?  Öncelikle şunu söyleyelim, TCMB politika faizi 1 haftalık repo faizini ifade eder. Yani vatandaşın bankadan çektiği kredi faizi değildir. Peki TCMB faiz düşürünce piyasa faizi ne oluyor? Hadi piyasayı bırakalım. Onlar tefeci ve faizci. Devletin borçlandığı faiz ne oluyor? Yukarıda Türkiye Cumhuriyeti Hazinesinin, yani devletin bizatihi kendisinin, 5 yıllık aldığı borca ödediği faiz oranı grafiği var. Ağbal’ın istifa ettiği tarihte (TCMB faizi %19) hazine %15’le borçlanırken, şu anda TCMB faizi %14 olmasına rağmen devletin kendisi bile %24 faizle borçlanıyor. Demek ki TCMB faiz indirdi diye devletin kendisi bile düşük faizden borçlanamıyor. Yani TCMB’nin kuru patlatma pahasına faiz indirmesi, ne söylenildiği gibi üretimde ciddi bir artış yaratıyor, ne de esnafın ucuz kredi almasını ve yatırım yapmasını sağlıyor. 

İyi de neden yapıyor bunu iktidar o zaman? Valla bu iş “Pejo Fıkrası” gibi sanki. Adamın biri pejo marka bir minibüs alır. Sonraki gün de minibüsü tıklım tıklım doldurup kasabanın yolunu tutar. Derken minibüs gittikçe hızlanır. Yolculardan biri; -"Kaptan yavaş, bir yere çarpacağız." der. Şoför; -" Sen pejo'yu biliyor musun?" diye sorar. Yolcu; -"hayır" diye cevap verir. Şoför; -"O zaman susacaksın." der ve devam eder. Minibüs hızlanmaya devam eder. Bir süre sonra bir yolcu daha seslenir: -"Oğlum, ben hastayım biraz yavaş." Şoför yine sorar; -"Sen pejo'yu biliyor musun?" Amca ne bilsin; "hayır" der. Şoför; -"O zaman susacaksın." der ve devam eder. Bu kez bir kadın seslenir: -"Hamileyim, lütfen biraz yavaş; çocuğumu düşüreceğim." Şoför yine sorar: -"Sen pejo'yu biliyor musun?" Kadın "yok" der şoför yine aynı cevabı verir... Arkadan kızgın bir ses tonuyla bir genç seslenir: -"Yavaş git kardeşim, öldüreceksin bizi." Şoför yine sorar; -"Sen pejo'yu biliyor musun?" Genç; -"Biliyorum lan ne olacak?" der. Şoför sevinçle ve telaşla son soruyu sorar: -"O zaman çabuk söyle bunun freni nerede?" 

Buraya kadar ki kısım işin ekonomik teorisi üzerine. Peki ya bu olayın sosyolojik durumu ne olacak?

Her ülkenin ekonomik yapısı kendine özgüdür. Almanya berbat hiperenflasyon yaşamış bir ülkedir ve en korktukları ekonomik olgu enflasyondur. ABD Büyük Buhranda korkunç bir işsizlik yaşamıştır ve en büyük korkuları işsizliğin artmasıdır. Türk halkı için bu gösterge döviz kurudur. Ne zaman döviz kuru patlasa, devalüasyon olsa hayat pahalılaşmış, ücretler erimiş, kendine zor yeten halk ezilmiş zenginlerse daha zengin olmuştur. Bugünkü durum da bundan farklı değil. Fakat bugün halkın bir bölümü apaçık ekonomik sorunu kabul etmiyor, edenler ise hükümet dışında herkesi suçluyor. Kendini inkar edercesine.. 

Bakın tek parti döneminde, 1939 yılında 2. Dünya Savaşı patladı. Genelkurmay verilerine göre 1,5 milyon kişi silah altına alındı. 1940 yılında nüfusun 17,8 milyon olduğu düşünülürse nüfusun %8’inden fazla bir oran ortaya çıkar (Bugün 7 milyon kişinin askere alınması gibi). Bu durum yüzünden, ekonominin büyük bölümü tarıma, tarımında neredeyse tamamının insan gücüne dayalı olduğu Türkiye’de tarımsal üretim çöktü. Üretim azalınca (savaş nedeniyle ithalat mümkün olmayınca) fiyatlar patladı ve kıtlık başladı. İşte o meşhur ekmek karnesi dönemi buraya rastlar. Tüm bu koşullara rağmen biz yıllarca tek parti iktidarını yerden yere vurduk, hain stokçular demedik, savaş var demedik tüm dünyada kıtlık var demedik. (2. Dünya savaşının ülkeye etkisine dair detaylı bilgi için İrfan hocanın makalesine buradan bakabilirsiniz.)

Türkiye’de 1971 yılında ordu muhtıra verdi. Bir nevi darbe yaşandı. 1973 yılında ise ABD’nin İsrail’e desteğinden dolayı OPEC ülkeleri petrol üretimini kısıp fiyatı 3$'dan 12$'a çıkardılar (tam 4 kat). Tüm dünyada petrol krizi ile başlayan inanılmaz bir hammadde krizi patladı. Bütün ülkelerde petrol ve petrole bağlı ürünlerde kıtlık oldu. O zamanlarda ABD’de yaşanan inanılmaz petrol bunalımına dair bilgi için buraya bakabilirsiniz. Dahası 1974 yılı öncesinde Kıbrıs’ta başlayan olaylar sonucunda tüm dünyanın muhalefetine rağmen Türkiye adaya asker çıkardı. Tabi bu durumun sonuçları ağır oldu. Büyük bir Amerikan ambargosu başladı ve 3 yıl sürdü. İşte bugün ekranlardaki dayıların yağ, şeker bulamadık gibi sözleri bu zamanda yaşanan bunalıma rastlar. Bu ortamda yaşanan sıkıntıları biz yıllarca dilimize doladık ve CHP’nin ülkeye fakirlik ve kıtlık getirdiğini söyledik hep. Ne tüm dünyayı kasıp kavuran krizden bahsettik, ne kıbrısı kurtarmak bahasına katlandığımız ambargodan...  Varsa yoksa şeker yoktu-yağ yoktu dedik. Hain esnaf, adi insanlar vardı demedik hiç.

2001 yılında yaşanan derin kriz ise tıpkı bugün olduğu gibi inanılmaz bir iş bilmezlik ve beceriksizlik yüzünden oldu. Detayı bu yazının kapsamını aşacak kadar uzun, zaten internette bununla ilgili bolca kaynak var fakat kısacası; kur patladı, maaşlar eridi, bankalar battı, işsizlik ve fakirlik baş gösterdi. Biz yine yıllardır bu krizi ve sorumlularını yerden yere vururuz. Hain esnaf demeyiz, doyumsuz insanlar demeyiz.

Peki madem krizlerin sorumlusu iktidarlar değil, dövizin artması-yoksulluk olması mesele değilse, telefon olmayıversin-tuvalet kâğıdı kullanılmayı versin durumundaysak neden yıllardır bu insanları hunharca eleştiriyoruz hem de haklı sebeplerine rağmen? Yok bu krizlerde hükümetler suçlu ve beceriksiz idiyse bugünkü hükümeti bundan müstesna kılan ne?